केदारप्रसाद खतिवडा
शाखा अधिकृत
उत्तरः शासन
-शासन राजकीय मामिलाको प्रवन्ध हो । यो राज्यलाई मार्गदर्शन गर्न सम्प्रभुले अबलम्बन गर्ने पद्दती र मापदण्ड हो ।
-राज्य व्यवस्था सञ्चालन गर्न जे जस्ता विधि, तरिका, पद्धती, अबलम्बन गरिन्छ र यस्ता विधी तरिका र पद्दतीबाट जे जस्ता विकास र सेवा प्रवाहका क्रियाकलाहरु सम्पन्न हुन्छन त्यसको समष्टि शासन हो।
-अनौपचारीक रुपमा शासनको सुरुवात मानव जातीको उत्पत्तिसँगै भएको भएता पनि औपचारिक रुपमा शासनको राज्य को विकास सँगै भएको हो र राज्य रहेसम्म शासन कायम रहन्छ ।
– सुरुमा राजतन्त्रात्मक, केन्द्रिकृत, एकात्मक र एकस्तरीय स्वरुपबाट सुरु भएको शासन व्यवस्थामा समय क्रमसँगै स्वरुप, दायरा, पद्धती, शैली र प्राथमिकतामा विकास हुदै गणतन्त्रात्मक विकेन्द्रिकृत संघीय देखि बहुस्तरीय पद्दती सम्म आइपुगेको छ ।
– आज जुनसुकै शासन व्यवस्था (राजतन्त्रात्मक वा लोकतान्त्रिक तथा संघात्मक वा एकात्मक) अवलम्बन गरिए पनि कानुनको शासन र लोककतान्त्रीक मुल्य र मान्यतामा आधारीत जनता जनमैत्री शासन हुनुपर्ने कुरा स्थापित भइसकेको छ।
– नेपालले संघिय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक शासन व्यवस्था अवलम्बन गरेको छ।जसलाई नेपालको संविधानको प्रस्तावनामै स्वीकार गरिएको छ ।
शासनका आधारभूत पक्षहरु
शासनका आधारभूत पक्षहरु देहाय बमोजिम छन् ।
संरचनागत पक्षहरु
सार्वभौमसत्तासम्पन्न राज्य
संवैधानिक सरकार
निश्चित भौगोलिक अवस्थिती
जनसंख्या
अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान र मान्यता
संविधान, कानून तथा नीति
स्रोत साधन तथा अन्य पूर्वाधार संरचना
सांगठनिक संरचना
राजनीतिक र प्रशासनिक संरचना
गुणात्मक पक्षहरु
लोकतन्त्र र मानवअधिकार
कानूनको शासन र हिंसारहितता
समानुपातिक समावेशिता र सहभागीता
सुशासन र सदाचार
जनअपेक्षित विकास र सेवा प्रवाह
विकेन्द्रिकरण र स्थानिय स्वायत्त्त शासन
शासनका विशेषताहरु
शासनका विशिष्ट गुण अर्थात यसको पहिचान तथा यसको मौलिकताका विषय नै शासनका विशेषता हुन।शासनका विशेषताहरु देहाय बमोजिम छन् ।
मौलिक तथा आधारभूत विशेषताहरु
राज्य व्यवस्था सञ्चालन गर्ने प्रक्रिया
सामाजिक विज्ञान
देश, समय र परिस्थिति सापेक्ष
निरन्तर प्रक्रिया
राज्य शक्तिको प्रयोग
– नियमन र नियन्त्रण शक्ति
– coercive power
समाजलाई व्यवस्थित तुल्याउने पद्दति
वाह्य सुरक्षा चुनौतीसँग लड्ने संयन्त्र
कार्यपालीका, व्यस्थापिका र न्यायपालिकिय प्रणाली
बहुपक्षिय सम्बन्ध।
आधुनिक विशेषताहरु
आधुनिक शासन भनेको कानुनमा आधारित लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यताले युक्त सहभागितामूलक शासन हो यस्तो किसिमको शासनको विशेषतालाई शासनको आधुनिक विशेषता भित्र पर्दछन् जो देहाय बमोजिम छन् ।
नागरिक सर्वोच्चता
संविधानवाद र विधिको शासन
प्रतिनिधिमूलक प्रजातन्त्र
मानव अधिकार र मौलिक हकको प्रवर्द्धन
समावेशि र सहभागीतामूलक
सुशासन र सदाचार
शक्ति पृथकिकरण, नियन्त्रण र सन्तुलन
सामाजिक न्याय र सामाजिक समानता
विकेन्द्रिकरण
बहुमतको सरकार र अल्पमतको शिर्जनशिल प्रतिपक्ष
पार्दर्शिता तथा जवाफदेहिता
सहअस्तित्व र सद्भाव
बहुपात्रको उपस्थिति र सञ्जालिकरण
राष्ट्र र जनताको वृहत्तर हित
भ्रष्टाचारमूक्त, चुस्त र छरितो प्रशासन
सेवा प्रवाहको प्रभावकारिता।
निष्कर्षः
नागरिकलाई केन्द्रविन्दुमा राखेर सञ्चालन गरीने आजको शासन व्यवस्था लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यता र संविधानवादका मूल्यबाट सुसज्जीत हुनु अनिवार्य छ। पारदर्शीता, जनसहभागीता, जनउत्तरदायी, वस्तुनिष्ठ, विधिमा आधारित, समन्यायीकता जस्ता गुणबाट अलंकारित आजको शासन भन्नु नै सुशासन हो ।
